Doğal olan her şey güvenli değil

Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü çatısı altında faaliyetlerini yürüten Risk Değerlendirme Daire Başkanlığı, ülkemiz için stratejik görevleri yerine getiriyor. Daire Başkanı Eken, bir şeyin ''doğal'' olmasının her zaman ''güvenilir'' olacağı anlamına gelmediğine dikkat çekerek, tüketicilerin konunun uzmanı olmayan kişilerin önerilerini dinlememesini istedi. Başkan Eken, pozitif ve negatif bitkiler ile bitkilerin sınıflandırılması çalışmalarını Web Tarım TV'ye anlattı.

Röportaj: Ercan AKSOY

Kamera: Tolga URUN

Fotoğraf: Fatih COŞKUN

Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak çalışmalarını yürüten Risk Değerlendirme Daire Başkanlığı ülkemiz için stratejik görevleri üstleniyor.

Risk Değerlendirme Daire Başkanlığı, hayvan ve bitki sağlığı, yem ve gıda güvenilirliği konularında bilimsel esaslara uygun risk değerlendirmelerinin yanı sıra acil risklerin niteliklerinin belirlenmesi ve tanımlanmasına ilişkin risk değerlendirmeleri yapıyor, kriz durumlarında bilimsel ve teknik yardımlar sağlıyor. Başkanlık, bitkilerin tüketim açısından güvenilirliğini değerlendirmek gibi önemli bir görevi üstleniyor.

Bu bağlamda bitki sınıflandırması Başkanlığın temel çalışma alanlarından birisi. Bitki türleri bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biri olan Türkiye’deki bitkilerin fayda ve zarar değerlendirmesi bu başkanlık tarafından yapılıyor.

Gıda olarak kullanılmak istenen bitkilerin tüketim açısından güvenilirliğini değerlendirerek sınıflandırdıklarını belirten Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü Risk Değerlendirme Daire Başkanı Şenay Eken, bu sınıflandırmanın bilimsel çalışmalar doğrultusunda gerçekleştiğini ifade etti. Eken, bu sayede toplum sağlığını korumayı hedefleme yolunda ilerlediklerini dile getirdi.

- Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının gıda olarak kullanılabilen bitkileri sınıflandırdığını biliyoruz. Bunun amacı nedir?

Son yıllarda, dünyada ve ülkemizde, bitkilerin gıdalarda ve özellikle de takviye edici gıdalarda kullanımında büyük bir artış yaşanıyor. Bir taraftan da yüz yıllardır geleneksel olarak kullanılan eski bitkiler yeniden keşfediliyor.

Yürütülen bilimsel çalışmalar vasıtasıyla bitkiler hakkındaki bilgi birikiminin zaman içinde artması ve teknolojinin de gelişmesiyle birlikte, gıda sektörü bu bitkileri, başta takviye edici gıdalar olmak üzere, birçok gıdanın bileşiminde -aroma, lezzet veya renk vermek için vb.- çeşitli amaçlarla kullanmayı talep ediyor.

Birçok insan, bitkileri ve bitkilerden elde edilen ürünleri “doğal” ve “sağlıklı” olarak görüyor. Ancak; bitkilerin gıda amaçlı olarak veya farklı şekillerde gelişi güzel ve kontrolsüz kullanıldığında insan sağlığını tehlikeye atabileceğini de unutmamak gerekir.

Bitkilerin sağlık üzerindeki faydalı etkileri, yapılarında bulunan belirli maddelerle ilişkilendirilmektedir. Bitkilerin yapısında doğal olarak bulunan bu maddeler miktarlarına bağlı olarak bazen toksik etkilere de neden olabilir. Dolayısıyla, bitkilerin veya bitkilerden elde edilen ürünlerin sağlık açısından herhangi bir riske neden olup olmayacağını kullanım koşullarını da dikkate alarak değerlendirmek gerekiyor.

Bundan dolayı, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı olarak gıda olarak kullanılmak istenen bitkilerin tüketim açısından güvenilirliğini değerlendirerek sınıflandırmakta ve böylece toplum sağlığını korumayı hedeflemekteyiz.

- Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı bitkiler gıda olarak kullanılıp/kullanılamayacağını nasıl değerlendirmektedir?

Bitkiler/bitki kısımları veya bunlardan elde edilen bitkisel preparatların (ekstre, uçucu yağ vb.) gıdalarda kullanılıp kullanılamayacağı “Bitki Listesi” ve “Zehirli ve Zararlı Oldukları İçin Gıda Amaçlı Kullanımlarda Yasaklanması Gereken Bitkiler Listesi” kapsamında düzenlenmektedir.

Bitkilerin gıda amaçlı olarak değerlendirilmesine ilk olarak 2005 yılında oluşturulan Bitki Değerlendirme Komisyonu ile başlandı. İlk bitki listesi,  Almanya, İngiltere, İtalya ve Belçika’da uygulamada olan bitki listeleri gözden geçirilerek, 2006 yılının Ocak ayında oluşturulmuş. Aynı yıl içinde ayrıca Zehirli Bitki Listesi de yayımlanmıştır. Söz konusu listelerden “Bitki Listesi”nde zaman içerisinde gelen talepler doğrultusunda çeşitli güncellemeler yapılmıştır.

Bitki Listesi ilgili değerlendirme çalışmaları, 2012 yılına kadar sırasıyla Bitki Değerlendirme Komisyonu, Bitki Bilimsel Değerlendirme Komisyonu ve Bitki Danışma Kurulu tarafından yürütülmüştür. Bu süreç 2011 yılında Bakanlığımızın yeniden yapılandırılması sürecine kadar devam etmiştir.

2011 yılında Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü bünyesinde Risk Değerlendirme Daire Başkanlığının oluşturulması ile beraber gıdalarda kullanılabilecek bitkilerin, bitki kısımlarının veya bitkisel preparatların gıda amaçlı güvenilirlik değerlendirilmesi “Risk Değerlendirme Komite ve Komisyonların Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” kapsamında oluşturulan Bilimsel Komisyonlardan biri olan “Gıda Olarak Kullanılabilecek Bitkiler Komisyonu” tarafından yapılmaya başlanılmıştır.

Gıda Olarak Kullanılabilecek Bitkiler Komisyonu, farmakognozi, toksikoloji, biyokimya, tıbbi ve aromatik bitkiler alanlarında çalışan konusunda uzman bilim insanlarından oluşmaktadır. 2012 yılında göreve başlayan bu Komisyon, şu anda hem Bakanlığa ulaşan yeni başvuruları değerlendirmekte hem de Bitki Listesi ve Zehirli Bitkiler Listesinde yer alan bitkilerin güvenilirlik değerlendirmesini yeni bilimsel veriler ışığında yeniden yapmaktadır. Listelerin gözden geçirilmesi kapsamında yapılan değerlendirmeler sonucunda her bir bitki için ayrıntılı bilimsel görüş –bir anlamda bitki monografı- oluşturulmaktadır.

- Oluşturulan bitki listelerinin kapsamı nedir?

Bitki Listesi, başta takviye edici gıdalar ve bitki çayları olmak üzere gıda olarak kullanılmak istenen bitki, bitki kısımları (meyve, yaprak, tohum vb.) veya bitkisel preparatları (ekstre, ekstrakt, uçucu yağ vb.) kapsar.

Günlük beslenmede yaygın olarak tüketilen bitki ve bitki kısımları ile bunlardan elde edilen ve günlük beslenmede yaygın olarak tüketilen bitkisel preparatlar Bitki Listesi kapsamında değerlendirilmemektedir. Ancak, günlük beslenmede yaygın olarak kullanılması karşın “takviye edici gıda olarak” kullanılmak istenen bitki, bitki kısımları veya preparatları bitki listesi kapsamında ilgili Komisyon tarafından değerlendirilmelidir.

Diğer yandan ülkemize ithal edilmek istenen her türlü gıdanın içeriğinde yer alan bitki, bitki kısımları ve veya bitkisel preparatların da –yaygın kullanımı yoksa- bu listede yer alması gerekmektedir.

“Zehirli ve Zararlı Oldukları İçin Gıda Amaçlı Kullanımlarda Yasaklanması Gereken Bitkiler Listesi”nde ise hiçbir şekilde kullanımına izin verilmeyen bitkiler/bitki kısımları/bitkisel preparatlar yer almaktadır.

- Bitki listesinde toplam kaç bitki yer almaktadır?

Bugün Bakanlığımız bitki listesinde toplam 589 adet bitki, bitki kısmı veya bitkisel preparatın gıda amaçlı kullanımları değerlendirilmiştir. Bunlardan 519’u pozitif olarak sınıflandırılmış; 72’i ise negatif olarak sınıflandırılmıştır.

Bu bitkilere ek olarak 87 bitki türü ise “Zehirli ve Zararlı Oldukları için Gıda Amaçlı Kullanımlarda Yasaklanması Gereken Bitkiler Listesi”nde zehirli olarak sınıflandırılmıştır.

- Pozitif, negatif ve zehirli kavramları neyi ifade etmektedir?

Bitki Listesinde pozitif olarak sınıflandırılmış bir bitkinin listede belirtilen kısımlarının ülkemizde gıda amaçlı olarak kullanımına izin verilmiş demektir. Buna karşın bitki listesinde negatif olarak sınıflandırılmış bir bitki ise gıda amaçlı kullanılamaz. Ayrıca, pozitif olarak değerlendirilen bazı bitkiler için ilave kullanım kısıtlamaları veya koşulları belirlenmiştir.

Bitki Listesinde yer alan bitkilerin kullanım durumunda yeni bilimsel veriler ışığında güncelleme yapılabilmektedir. Şöyle ki, bitki listesinde negatif olarak değerlendirilmiş bir bitki, zaman içerisinde bu bitki hakkında yapılan bilimsel yayınlar ışığında pozitife çekilebilir veya pozitife çekilmesi yönünde başvuruda bulunulabilir. Benzer şekilde bitki listesinde pozitif olarak sınıflandırılmış bir bitkinin de bilimsel yayınlar ışığında zamanla negatife çekilme ihtimali bulunmaktadır.

Zehirli Bitkiler Listesinde yer alan bitkilerin kullanımına hiçbir şekilde izin verilmemekte ve bu listede, pozitife alma yönünde herhangi bir değişiklik yapılamamaktadır.

 

Gıda olarak kullanılacak bitkilerin güvenilirlik değerlendirilmesinde hangi kriterler göz önünde bulundurulmaktadır?

Gıda olarak kullanılması istenen bir bitki hakkında güvenilirlik değerlendirmesi yapılırken; o bitkinin kimyasal yapısı, dünyadaki kullanım alanları (tıbbi olarak ve özellikle gıda amaçlı olarak), tarihsel geçmişi, insan fizyolojine olumlu ve olumsuz etkileri ile bitkinin toksikolojine yönelik veriler, varsa bitkinin başka maddelerle olan etkileşimi, bitkinin kullanımı ile ilgili kısıtlamalar ve uyarılar, diğer ülkelerdeki gıda amaçlı olarak kullanım durumu, varsa bitki hakkında daha önceden yapılmış ulusal veya uluslararası güvenilirlik değerlendirmeleri; bitkinin önerilen kullanım şekli ve miktarı gibi birçok husus dikkate alınmaktadır.

Yapılan değerlendirme sonunda gıda olarak kullanılabilmesinin önünde herhangi bir endişe verici bilgiye rastlanmamışsa bitki, bitki listesinde “pozitif” olarak, eğer ki o bitki hakkında önemli toksikolojik veya yan etkiler tespit edilmişse; bitkinin gıda olarak kullanıldığına yönelik yeterli bilimsel çalışma bulunmuyorsa veya bitkinin gıda olarak kullanımı diğer ülkelerin çoğunda negatif olarak değerlendirilmişse, bitki genellikle “negatif” olarak sınıflandırılmaktadır.

- Bitki listesinde bitkiler bütün halinde mi değerlendirilmektedir?

Bitki listesine bitkiler başvuru sahibinin talebi ve sunmuş olduğu bilimsel dokümanlardaki içerik doğrultusunda bütün haliyle değerlendirildiği gibi, meyve, tohum, yaprak, çiçek, gövde kabuğu gibi kısımlar halinde veya ekstre, ekstrakt, uçucu yağ gibi bitkisel preparatlar olarak da değerlendirilebilir. Örneğin, bitki listesine pırasa (Allium porrum) bütün bitki olarak incelenmiş ve pozitif olarak sınıflandırılmışken, hardalın (Brassica nigra) sadece tohumu, çayın (Camellia sinensis) sadece yaprağı, keçiboynuzunun (Ceratonia siliqua) ise sadece meyvesi incelenmiş ve pozitif olarak sınıflandırılmıştır.

Bitkinin bir kısmı pozitifken; diğer bir kısmının negatif veya zehirli olarak da değerlendirildiği durumlar da mevcuttur. Örneğin, defne ağacının yaprağını yemeklerimizde yaygın olarak kullanıyor olmamıza karşın, defne ağacının gövde kabuğu zehirli bitkiler listesinde yer almaktadır.

Andız otunun (Inula helenium) toprak altı gövdesi (rizom) bitki listesinde pozitif iken, kök kısmı negatiftir. Cevizin (Juglans regia) tohum kısmı bitki listesinde pozitifken, meyve kabuğu negatiftir.

En güzel örneklerden bir tanesi nardır (Punica granatum). Narın çiçeğini çay olarak veya renklendirici olarak kullanıyoruz, meyvesini evlerimizde yiyoruz, meyve kabuğunu çeşitli gıdalarda bileşen olarak kullanıyoruz, ancak nar ağacının kabuğu bitki listesinde negatif olarak değerlendirilmiştir.

- Bitki listesinde yer alan bitkiler herkes için güvenlidir diyebilir miyiz?

Bazı bitkilerin, bitki kısımlarının veya bitkisel preparatların belirli bireyler tarafından daha dikkatli bir şekilde tüketilmesi gerekebilir.

Örneğin, Bakanlığımız Bitki Listesinde moringanın (Moringa oleifera) yaprak ve tohumlarının gıdalarda kullanımına izin vermiştir. Ancak moringanın hamileler tarafından tüketilmesi hamilelik süreci için risk teşkil ettiğinden, Bakanlığımız Bitki listesinde moringa içeren ürünlerin etiketinde “Hamileler tarafından kullanılmamalıdır” uyarısının bulunması zorunlu tutulmuştur.

Bir başka örnek olarak bülbül otunu (Sisymbrium officinale) gösterebiliriz. Bakanlığımız Bitki Listesinde bülbül otunun toprak üstü kısmı gıda amaçlı kullanımlar için serbest bırakılmıştır. Ancak bu otun 6 yaş ve altı çocuklarda gıda olarak kullanılması bilimsel çalışmalarda sakıncalı görüldüğünden, Bakanlığımız Bitki Listesinde bülbül otu içeren gıda ürünlerinin etiketinde "6 yaş ve altı çocuklarda kullanılmamalıdır." uyarısının bulundurulmasını zorunlu tutulmaktadır.

Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı gibi Bakanlığımız gıda amaçlı kullanılması planlanan bitkiler hakkında yayınlanan en son bilimsel çalışmaları, kitapları, bu bitkilerle ilgili diğer ülkelerdeki güncellemeleri, Avrupa Birliği kararlarını ve benzeri yayınları sürekli takip ederek bu bitkiler hakkındaki toplum sağlığını korumayı amaçlayan kararlar almaya çalışmaktadır.

- Bitkilerin gıda amaçlı kullanımı hakkında tüketicilere vermek istediğiniz son mesaj nedir?

Tüketicilerimiz öncelikle şunu unutmasınlar ki bir şeyin “doğal” olması her zaman “güvenilir” olduğu anlamına gelmez. Dolayısıyla, bitkileri gıda amaçlı olarak tüketirken, mutlaka Bakanlığımız tarafından yapılan değerlendirmeleri dikkate alsınlar. Diğer taraftan, bitkilerin gıda amaçlı kullanımı hususunda, konunun uzmanı olmayan kişilerin tavsiye ve görüşlerine kesinlikle itibar etmesinler. Bu kişilerin söylemleri, tüketicilerimizin kandırılmasına neden olabileceği gibi sağlıklarının tehlikeye girmesine de yol açabilir.